ابزار مشتقه چیست؟

ابزار مشتقه از ابزارهایی مالی هستند که، عمدتاً مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن‌ها منبعث از ارزش دارائی دیگری است. دارائی‌هایی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد، عبارتند از: انواع  سهام ، ابزارهای بهره‌ای و متأثر از نوسانات نرخ بهره، ابزارهای بازار مبادلات ارزی، انواع کالا، اعتبارات مشخص و خاص و وام‌های کوچک و کلان. پیش از آن‌که به توضیح دقیق‌تر این ابزارها بپردازیم، مروری بر فلسفه تشکیل این ابزارها خواهیم داشت، لازم به ذکر است با توجه به اینکه به‌کارگیری این ابزارها در ایران نسبت به کشورهای خارجی جدیدتر می‌باشد، در مقالات بعدی و پس از توضیح مفاهیم اصلی به صورت دقیق به جایگاه این ابزارها در بازار مالی داخل کشور پرداخته خواهدشد.و آموزش بورس ضروری میباشد 

فلسفه ابزار مشتقه

هدف از سرمایه‌گذاری آن است که جامعه با تخصیص بهینه منابع و امکانات به رفاه و آسایش بیشتری دست یابد. صاحبان شرکت‌ها، کارآفرینان و دولت‌ها برای تولید کالاها و خدمات به منابع مالی نیاز دارند تا بتوانند پروژه‌های سرمایه‌گذاری را اجرا نموده و با احداث کارخانجات و توسعه محصولات جدید به نیازهای رو به رشد جامعه پاسخ دهند. منابع مالی که در اختیار این افراد قرار دارد، به تنهایی کفاف مخارج طرح‌های سرمایه‌گذاری را نمی‌دهد، بلکه نیاز است تا سایر افراد جامعه نیز از طریق پس‌اندازهای خود مشارکت نمایند .درواقع باید راهی پیدا کرد تا بتوان منابع مازاد را به جاهایی که کمبود منابع وجود دارد، هدایت کرد. برای این منظور باید بسترهای مختلفی فراهم شود. ازجمله مهم‌ترین آن‌ها ایجاد بازارها و نهادهای مالی است که به عنوان یک واسطه‌ میان وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان عمل می‌نمایند و با کارکردهای مختلفی که به لحاظ تسهیل انتقال وجوه و نقدشوندگی از خود بروز می‌دهند، فرایند تشکیل سرمایه را میسر می‌سازند. در کنار موارد اخیر لازم است تا نحوه استقراض دولت و شرکت‌ها از عموم مردم و مشارکت آن‌ها در منافع آتی طرح‌های سرمایه‌گذاری نظام‌مند شود. ابزارهای مالی این مهم را انجام می‌دهند. ابزارهای مالی بیان‌کننده نوعی ادعا نسبت به منافع آتی یک دارایی است که برای دارنده آن عواید مشخصی را در آینده به ارمغان می‌آورد. سهام و اوراق قرضه  در زمره ساده‌ترین اشکال دارایی‌های مالی است که استفاده از آن‌ها برای انتقال مالکیت وجوه میان قرض‌دهندگان و قرض‌گیرندگان بسیار متداول است. در شرایطی ساده که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای مالی قابل  معامله  می‌باشند، تنها ریسک موجود به تغییرات ارزش بازار و احتمال نکول وام‌گیرندگان محدود می‌شود. در محیط ساده اخیر، مدیریت ریسک تنها به معاملات سهام و اوراق قرضه محدود می‌شود. برای مثال، مدیر یک پرتفوی  ممکن است سبدی متشکل از سهام ریسکی و اوراق قرضه بدون ریسک در اختیار داشته باشد و وزن هر یک از این دو نوع دارایی را برحسب ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران تنظیم نماید. چنانچه مدیر پرتفوی بخواهد ریسک را کاهش دهد، تنها معاملات ممکن در این راستا کاهش وزن دارایی ریسکی یعنی فروش سهام موجود در پرتفوی و افزودن اوراق قرضه بدون ریسک است و ثبت نام بورس انجام گیرد.

اما واقعیت آن است که ما در دنیای پیچیده‌ای زندگی می‌کنیم که سهام و اوراق قرضه تنها ابزارهای در دسترس سرمایه‌گذاران نیستند. سرمایه‌گذاران می‌توانند به مدد ابزارهای خلق‌شده توسط مهندسی مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش‌های متنوعی تنظیم نمایند. یکی از استراتژی‌های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک استفاده از ابزار مشتقه است. درواقع، بازارهای مالی از طریق قراردادهایی موسوم به “مشتقه” راه خود را برای ارائه بیمه در مقابل زیان‌های مالی هموارساخته است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسکدر بازارهای مالی قلمداد می‌شوند.و کد بورسی لازم است .

مواجهه با انواع ریسک

هنگام انجام هر کسب و کاری، تصمیمات باوجود ریسک اتخاذ می‌شوند، می‌توان گفت تصمیم‌گیرندگان با دو نوع ریسک کلی مواجه هستند:

• برخی ریسک‌ها به ماهیت بنیادین کسب‌وکار مربوط می‌شود و به اموری مانند عدم اطمینان نسبت به فروش‌های آتی و یا هزینه مواد اولیه می‌پردازد. این نوع از ریسک به ریسک تجاری معروف است.
• دسته دیگری از ریسک‌ها به عدم اطمینان در مورد نرخ بهره، نرخ ارز، قیمت سهام و قیمت کالاها و مواردی نظیر این‌ها مربوط می‌شود. عدم اطمینان ناشی از نوسانات زیاد نرخ‌های بهره می‌تواند تأثیر بسیار نامطلوبی بر توان یک شرکت در اخذ تسهیلات مالی با هزینه مناسب به منظور عرضه خدمات و محصولات داشته باشد، عملکرد فروش شرکت‌هایی که در بازارهای خارجی فعالیت می‌کنند تا اندازه زیادی تحت تأثیر نرخ برابری پول آن‌ها در برابر ارزهای خارجی قرار دارد. همچنین سودآوری شرکت‌هایی که مواد اولیه خود را از خارج کشور وارد می‌کنند نیز به صورت مشابهی تحت تأثیر این مسئله قرار دارد.

هرچند بازارهای مالی با ریسک عجین شده‌است، اما همین بازارها ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتقه را برای مواجهه با ریسک در اختیار فعالان بازارهای مالی قرار می‌دهند.

کشف قیمت در بازار مشتقه

بازار قراردادهای آتی اطلاعات بسیار مفید و ارزشمندی را در ارتباط باقیمت دارایی پایه این قراردادها ارائه می‌کند. بازار قراردادهای آتی ابزار اصلی تعیین قیمت نقد یک‌قلم دارایی محسوب می‌شود. ممکن است این مسئله غیرعادی به نظر برسد، زیرا معمولاً دارایی‌های پایه قراردادهای آتی از بازار نقد بزرگ و وسیعی برخوردارند و چنین به نظر می‌رسد که نیازی به کمک گرفتن از بازار آتی برای تعیین قیمت نقد آن‌ها نباشد. (، نفت، و سایر کالاها در مکان‌های گوناگون و زمان‌های متفاوت معامله می‌شوند). درون هر طبقه از دارایی‌ها، انواع دارایی‌ها باکیفیت‌های مختلف وجود دارد. بنابراین معیارهای متعددی برای قیمت «نقد» یک دارایی وجود دارد. بازار قراردادهای آتی این اطلاعات را گردآوری می‌کند و آن را به یک اجماع همگانی تبدیل می‌کند که منعکس‌کننده‌ی قیمت نقد آن دارایی خاص مربوط به قرارداد آتی موردنظر است. دارایی پایه قراردادهای مشتقه در مناطق مختلف دنیا در حال معامله است و در آن مناطق قیمت‌های نقدی متفاوتی دارد. در بازار قراردادهای آتی، می‌توان قیمت‌های آتی نزدیک‌ترین سررسید را به عنوان معیاری برای مقایسه باقیمت‌های نقدی دارایی پایه در نظر گرفت. قیمت قرارداد و پیمان آتی، همچنین اطلاعاتی در مورد آنچه مردم از قیمت‌های نقد و آتی انتظار دارند در اختیار ما قرار می‌دهد. قیمت‌های نقد نیز همین اطلاعات را در خود دارد اما ممکن است استخراج این اطلاعات از بازار نقد سخت‌تر از بازار قراردادهای آتی باشد. درواقع، قیمت آتی منعکس‌کننده‌ قیمتی است که یک مشارکت‌کننده در بازار می‌تواند امروز قیمت را برای خود تثبیت کند و با عدم اطمینان قیمت نقد در آینده مواجه نشود. قیمتی که قراردادهای آتی در آن معامله می‌شوند در حقیقت بهایی است که طرفین معامله برای کاهش یا انتقال ریسک نوسان قیمت‌ها در آینده می‌پردازند.

بنابراین بازارهای آتی “کشف قیمت” را ممکن می‌سازند. کارکرد قراردادهای  اختیار معامله تااندازه‌ای تفاوت دارد. این ابزار به شکل دیگری به پوشش ریسک کمک می‌کند. دارنده اختیار معامله در هنگامی‌که قیمت در جهت مطلوب وی حرکت می‌کند منتفع شده و در غیر اینصورت بازیان محدودی مواجه می‌شود. این ابزار بیش از آنکه کشف قیمت‌ها را نشان دهد، نوسانات قیمت را منعکس می‌نماید. بازارهای اختیار معامله پیش‌بینی قیمت‌های نقد در آینده را به صورت مستقیم در اختیار ما قرار نمی‌دهند. اما آن‌ها اطلاعات ارزشمندی در مورد نوسانات و درنتیجه درباره‌ی ریسک دارایی پایه در بازار نقدی در اختیار ما قرار می‌دهند. لذا نوسان قیمت‌ها از عوامل مهم تأثیرگذار در قیمت‌گذاری این ابزار به شمار می‌رود.

انواع ابزار مشتقه مبتنی بر دارایی پایه

قراردادهای مشتقه عبارت است از توافقی میان دو طرف که هر یک می‌پذیرد برای دیگری کاری را در زمان مشخصی در آینده به انجام رساند. ابزار مشتقه ابزارهای مالی هستند که بخش عمده ارزش آن‌ها از یک دارایی پایه، نرخ مرجع و یا شاخص “مشتق” می‌شود. همان‌طور که از تعریف فوق برمی‌آید، عملکرد ابزار مشتقه تحت تأثیر عملکرد دارایی پایه قرار دارد.

 ابزار مشتقه ممکن است بر اساس دارایی‌های واقعی و یا دارایی‌های مالی باشند:

• دارایی‌های واقعی، دارایی‌های ملموس و فیزیکی است و کالاهایی از قبیل محصولات کشاورزی، فلزات و منابع انرژی را شامل می‌شود.
• دارایی‌های مالی مواردی از قبیل سهام، اوراق قرضه، وام و ارز را شامل می‌شود.

اوراق بهادار ابزار مالی قابل معامله است و نشانگر نوعی ادعا در خصوص گروهی از دارایی‌هاست. تمامی ابزار مشتقه بر پایه عملکرد تصادفی جزء دیگری قرار دارند. به همین دلیل است که کلمه‌ی مشتقه، استفاده می‌شود، ارزش ابزار مشتقه از عملکرد چیز دیگری مشتق می‌شود. از آن چیز دیگر، اغلب با عبارت “دارایی پایه” یاد می‌شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، ارز، یا کالا باشد که همه‌ی این‌ها دارایی هستند اما دارایی پایه، می‌تواند یک عنصر تصادفی نیز باشد، مثل آب‌وهوا که دارایی محسوب نمی‌شود. حتی دارایی پایه، ممکن است یک ابزار مشتقه دیگر مثل قراردادهای آتی یا اختیار معامله باشد.

ابزار مشتقه کالایی و مالی

لذا با توجه به این توضیحات، ابزارهای مشتقه را می‌توان برحسب نوع دارایی پایه موضوع قرارداد به دو گروه کلی ابزارهای مشتقه “کالایی” و ابزارهای مشتقه “مالی” تقسیم‌بندی نمود:

• در ابزارهای مشتقه کالایی، دارایی پایه موضوع قرارداد یک کالا و یا شاخصی است که برحسب کالا تعریف می‌شود. برای مثال، پیمان‌های آتی نفت خام به تعیین قیمت، میزان و تاریخ تحویل آتی نفت خام باکیفیتی مشخص که در شرایط قرارداد ذکرشده، می‌پردازد.
• در ابزارهای مشتقه مالی، دارایی پایه شامل ابزارهای مالی، نرخ بهره، نرخ ارز و یا شاخص‌های مالی است. سهام شرکت‌ها، اوراق قرضه، نرخ ارز، نرخ بهره و یا شاخص‌های بازار سهام تنها برخی از دارایی‌های پایه در مشتقه‌های مالی هستند.

برخی از ابزار مشتقه ، بیش از یک دارایی پایه‌دارند. برای مثال، ارزش یک مشتقه مالی ممکن است بر اساس تفاوت میان نرخ بهره دو کشور مختلف یعنی برحسب دو نرخ مرجع متفاوت تعیین شود. ابزارهای مشتقه دارای عمرمحدود و معین هستند. به عبارت دیگر، آن‌ها در یک تاریخ مشخص منعقد و در یک‌زمان معین نیز خاتمه می‌یابند. ابزارهای مشتقه، توافق میان دو طرف معامله (فروشنده و خریدار) محسوب می‌شود که به موجب آن هر یک از طرفین، کاری برای طرف مقابل انجام می‌دهد. این قراردادها دارای قیمت هستند. خریدار سعی می‌کند که تا حد ممکن آن را ارزان‌تر بخرد و از طرف دیگر، فروشنده سعی می‌کند تا جایی که می‌تواند آن را گران‌تر بفروشد.